Το ήξερες ότι υπάρχουν και άλλες… μέλισσες;

Εσείς το ξέρατε ότι υπάρχουν και άλλες μέλισσες; Στη μητέρα φύση υπάρχουν καταγεγραμμένες σχεδόν 20,000 είδη μελισσών, χωρισμένες σε 9 οικογένειες. Εικάζεται ότι ο αριθμός τους είναι μεγαλύτερος λόγω του πλήθους τους όπου δεν έχει ακόμα καταγραφεί. Ανάμεσα σε όλα αυτά τα είδη και αν εξαιρέσουμε την Apis Mellifera που είναι η κοινή μας μέλισσα, σήμερα θα ασχοληθούμε με τέσσερα είδη που δεν είναι ευρέως γνωστά σε όλους μας: Την μέλισσα χτίστη, την μοναχική μέλισσα, την ξυλουργό μέλισσα  και τον βομβίνο (mason bee, solitary bee,carpenter bee, bumble bee).

Η μέλισσα κτίστης είναι του γένους Osmia, της οικογένειας Megachilidae. Πήρε το όνομά της από την συνήθειά της να φτιάχνει τα συστατικά της φωλιάς της από λάσπη, μέσα σε τρύπες από ξύλο, φτιαγμένα από ξυλοφάγα έντομα, ή μέσα σε τρύπες από καλάμια. Έχουν καταγραφεί 300 είδη από αυτές στο Βόρειο Ημισφαίριο με 130 από αυτά στην Βόρειο Αμερική προτιμώντας εύκρατα κλίματα και  όντας ενεργές από την άνοιξη μέχρι αργά το καλοκαίρι.Έχουν συνήθως πράσινο ή μπλε μεταλλικό χρώμα και πιο σπάνια μαύρο.

Σε αντίθεση με την Apis Mellifera  ή τους βομβίνους, η μέλισσα κτίστης είναι μοναχική μέλισσα. Αυτό σημαίνει ότι κάθε θηλυκό είναι ένα τέλειο γόνιμο θηλυκό το οποίο φτιάχνει τη δική του φωλιά, δεν έχει εργάτριες μέλισσες γι’ αυτόν το σκοπό και δεν παράγει μέλι ή κερί. Η μέλισσα κτίστης δεν προσβάλλεται από βαρρόα, αλλά έχει τους δικούς της κινδύνους, ασθένειες και παράσιτα. Την άνοιξη γεννιούνται πρώτα τα αρσενικά και πετούν κοντά στη φωλιά έως ότου βγουν τα πρώτα θηλυκά. Αμέσως μετά θα ζευγαρώσουν και τα αρσενικά θα πεθάνουν. Τα θηλυκά θα γεννήσουν στα κουκούλια τους και θα τροφοδοτήσουν τη φωλιά τους με τροφή.

Tα υλικά με τα οποία κατασκευάζουν τη φωλιά τους είναι ο άργιλος ή φυτικός ιστός μασημένος.  Τα θηλυκά θα πετάξουν για να μαζέψουν γύρη και νέκταρ από τα άνθη, κάνοντας αρκετά ταξίδια στη διάρκεια της ημέρας. Όταν τελειώσει με το μάζεμα των τροφών της, επιστρέφει στην φωλιά της και στην τρύπα εναποθέτει ένα αυγό το οποίο το διαχωρίζει με όλα τα υπόλοιπα με λάσπη. Η διαδικασία συνεχίζεται εώς ότου γεμίσει η κοιλότητα της φωλιάς της. Τότε θα ψάξει να βρει άλλη φωλιά για να συνεχίσει την εργασία της. H προνύμφη θα φτιάξει κουκούλι γύρω από τον εαυτό της εώς ότου ενηλικιωθεί και θα μείνει απομονωμένη την περίοδο του χειμώνα μέσα στα τμηματοποιημένα διαχωριστικά της φωλιάς της μέχρι την επόμενη άνοιξη όπου και θα βγει στην φύση για να συνεχίσει τον κύκλο της. Είναι ιδιαίτερα ανθεκτικές στο κρύο και σε περιοχές που οι θερμοκρασίες πέφτουν κάτω του Ο ºC. Χρησιμοποιούνται από τον άνθρωπο ως διακοσμητικές, επικονιαστές κυρίως σε κήπους ή για εκπαιδευτικούς σκοπούς μια και δεν είναι καθόλου επιθετικές καθώς τσιμπάνε μόνο όταν πιεστούν ή πατηθούν. Θεωρούνται ασφαλείς για τα παιδιά.

Όπως προαναφέραμε η μέλισσα κτίστης είναι μια μοναχική μέλισσα. Η μοναχική μέλισσα έχει λοιπόν κάποια από τα χαρακτηριστικά που προαναφέραμε, δηλαδή δεν έχει εργάτριες, κάθε θηλυκό χτίζει την φωλιά της και περιποιείται τον γόνο της με νέκταρ και γύρη φτιάχνοντας μία πάστα από αυτά και δεν παράγει κερί ή μέλι. Οι μοναχικές μέλισσες είναι σημαντικοί επικονιαστές και αρκετές από αυτές έχουν εξειδικευμένες κατασκευές μεταφοράς γύρης στο σώμα τους. Κάποιες από αυτές έχουν και εμπορικό ενδιαφέρον για τον άνθρωπο κυρίως ως επικονιαστές στις καλλιέργειές του.

Οι μοναχικές μέλισσες είναι επιλεκτικές στη συλλογή γύρης από τα άνθη καθώς επισκέπτονται ελάχιστα ή ένα είδος/γένος φυτού γι’ αυτό τον σκοπό. Αντίθετα δεν συμβαίνει το ίδιο με την συλλογή νέκταρ καθώς συνήθως επισκέπτονται περισσότερα είδη για νέκταρ ή σπάνια θα συγκεντρώσουν νέκταρ από ένα είδος. Σε πολύ λίγες περιπτώσεις, μόνο ένα είδος μέλισσας γονιμοποιεί τα φυτά με επιτυχία και αρκετά είδη απειλούνται με εξαφάνιση. Συνήθως η επιτυχής γονιμοποίηση των φυτών επιτυγχάνεται από περισσότερα είδη επικονιαστών. Μερικά είδη από τις μοναχικές μέλισσες φτιάχνουν αγέλες καθώς συνηθίζουν να φτιάχνουν φωλιές κοντά η μία με την άλλη δίνοντας την ψευδαίσθηση ότι είναι κοινωνικά είδη όπως η Apis Mellifera. Γι’ αυτό υπάρχει η σαφής διάκριση μεταξύ της αγέλης και της αποικίας. Τυγχάνει μερικές φορές περισσότερα του ενός θηλυκά να δραστηριοποιούνται στην ίδια φωλιά κάνοντας την άμυνα από τους εχθρούς της πιο αποτελεσματική. Όμως διαχωρίζουν τα δωμάτια με τα αυγά της η κάθε μία, δικαιολογώντας έτσι τον χαρακτηρισμό ως μοναχικές μέλισσες.

Ένα άλλο είδος της μοναχικής μέλισσας είναι και η μέλισσα ξυλουργός (carpenter bee). Έχουν καταμετρηθεί 500 είδη και χαρακτηρίζεται από την συνήθειά της να φτιάχνει την φωλιά της σε νεκρό ξύλο, καλάμια, μπαμπού. Έχει κληρονομήσει τα χαρακτηριστικά της μοναχικής μέλισσας, ενώ κάποια είδη φτιάχνουν μικρές ομάδες από άτομα του ίδιου είδους ώστε να συμβιώσουν. Διαχωρίζουν τα αυγά τους με μικρά δαγκωμένα κομμάτια ξύλου ή σε ξύλινες κατοικίες χωρίς εμφανείς αλλαγές εξωτερικά της φωλιάς τους (συνήθως τούνελ). Τα αρσενικά περιφέρονται συνήθως γύρω από τις φωλιές τους, έχουν μεγαλύτερα μάτια και σώμα από τα θηλυκά και δεν έχουν κεντρί, σε αντίθεση με τα θηλυκά που θα κεντρίσουν μόνο σε περίπτωση άμυνας.

Οι μάνες με τις κόρες συνήθως συζούν φτιάχνοντας μικρές αγέλες και φωλιές κοντά η μία με την άλλη. Κάποιες από αυτές μένουν στην είσοδο της φωλιάς τους αμυνόμενες τους κινδύνους που μπορεί να έχουν, ενώ κάποιες άλλες φέρουν στη φωλιά τους εφόδια. Η ξυλουργός μέλισσα δεν τρώει το ξύλο. Απορρίπτει τις δαγκωματιές ξύλου και τις χρησιμοποιεί για να φτιάξει τα δωμάτια μέσα στην φωλιά της. Κάποια είδη περιποιούνται την τροφή που αποθηκεύουν  κατά τέτοιο τρόπο ώστε να μην έρχονται σε επαφή με τα τοιχώματα της φωλιάς τους. Επίσης αυτά τα είδη χαρακτηρίζονται για τα ευμεγέθη αυγά τους , συνήθως δυσανάλογα με το μέγεθος του θηλυκού και σε κάποιες περιπτώσεις τα μεγαλύτερα αυγά που έχουν ποτέ καταγραφεί σε έντομα. Τέλος έχει παρατηρηθεί ότι αυτού του είδους η μέλισσα χρησιμοποιεί δύο ειδών τρόπους ζευγαρώματος. Ο πρώτος είναι ο κοινός της Apis Mellifera με τις φερομόνες του θηλυκού και ο άλλος είναι τα αρσενικά είτε να περιπολούν , είτε να παραφυλάνε να περάσει το θηλυκό. Οι τρόποι αυτοί διαχωρίζονται ανάμεσα στα υποείδη των ξυλουργών μελισσών.

Τέλος για τους βομβίνους σας παραθέτω την μελέτη του γεωπόνου κυρίου Πεπονάκη Κωνσταντίνου σχετικά, μια και είναι λεπτομερής καθώς έχει και την μεγαλύτερη οικονομική σημασία για τον άνθρωπο. Την μελέτη αυτή την διαθέτει ο ίδιος στην ιστοσελίδα του υπό τις άδειες creative commons.:

Συστηματική κατάταξη – Βιολογία

Οι βομβίνοι είναι έντομα του γένους Bombus. Απαντώνται κυρίως στο βόρειο ημισφαίριο, αν και υπάρχουν και στη Νέα Ζηλανδία και την Αυστραλία, στην πολιτεία της Τασμανίας. Παγκοσμίως είναι γνωστά πάνω από 250 είδη και υποείδη, κατατασσόμενα σε 15 υπογένη. Τα πιο διαδομένα είδη είναι τα Bombus fraternus, B. hypnorum, B. pratorum, B. ternarius και B. terrestris. Ανήκουν στην κλάση Insecta, τάξη Hymenoptera, οικογένεια Apidae, υποοικογένεια Apinae.
Το σώμα τους καλύπτεται από μακριές και μαλακές τρίχες με χρώματα μαύρο και κίτρινο και σπανιότερα λευκό, πορτοκαλί ή κόκκινο. Υπάρχουν και είδη που είναι τελείως μαύρα. Συνήθως μαύρες και κίτρινες ή άλλου χρώματος τρίχες εναλλάσσονται σε ζώνες πάνω στο σώμα του βομβίνου. Στο άκρο της κοιλίας φέρουν κεντρί με το οποίο μπορούν να κεντρίσουν περισσότερο από μία φορές. Είναι πολύ λιγότερο επιθετικό είδος από τις μέλισσες και χρησιμοποιούν το κεντρί τους μόνο για άμυνα της κυψέλης ή εφόσον κάποιος τις βλάψει. Τρέφονται με γύρη και νέκταρ.

Οικονομική σημασία βομβίνων

Η εμπορική εκμετάλλευση των βομβίνων ξεκίνησε το 1987, οπότε και για πρώτη φορά έγινε εκτροφή βομβίνων για χρήση ως επικονιαστών σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες. Οι βομβίνοι σήμερα χρησιμοποιούνται για την επικονίαση θερμοκηπιακών καλλιεργειών αλλά και οπωροφόρων δέντρων. Το είδος που σήμερα χρησιμοποιείται στην Ευρώπη για την επικονίαση καλλιεργειών, κυρίως τομάτας είναι το Bombus terrestris, ένα είδος κοινό σε Ευρώπη και Ασία. Ωστόσο, για λόγους προστασίας του περιβάλλοντος από την εισβολή ξενικών ειδών, σε κάθε ήπειρο χρησιμοποιούνται διαφορετικά είδη βομβίνων. Στην αμερικανική ήπειρο χρησιμοποιείται το είδος Bombus impatiens, ενώ στη Δυτική Βόρεια Αμερική χρησιμοποιείται το Bombus occidentalis. Στα Κανάρια Νησιά χρησιμοποιείται το είδος Bombus canariensis.
Η χρήση των βομβίνων έδωσε λύση στο πρόβλημα της επικονίασης της τομάτας, αλλά και άλλων καλλιεργειών. Αν και η τομάτα είναι φυτό αυτεπικονιαζόμενο, σε συνθήκες θερμοκηπίου και ειδικά το χειμώνα παρουσιάζεται πρόβλημα στην καρπόδεση. Η χρήση των βομβίνων απαλλάσσει τον καλλιεργητή από την ανάγκη χρήσης δονητών, με σημαντική επιβάρυνση του κόστους, ή τη χρήση καρποδετικών ορμονών, με σημαντική βελτίωση της ποιότητας. Χαρακτηριστικό της αποτελεσματικότητας των βομβίνων είναι η ταχύτατη υιοθέτηση τους. Στην Ολλανδία μέσα σε τρία χρόνια από την έναρξη εμπορικής διάθεσης τους υιοθετήθηκε στο 95% των θερμοκηπίων. Στην Αλμερία το 1993 χρησιμοποιούνταν περίπου στο 5% των εκτάσεων καλλιέργειας τομάτας. Μετά από τέσσερα χρόνια, το 1997, εφαρμόζονταν στο 100% της καλλιέργειας τομάτας.
Εκτός όμως από τη χρήση τους σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες, οι φυσικοί πληθυσμοί βομβίνων, μαζί με τις μέλισσες, αποτελούν σημαντικούς επικονιαστές υπαίθριων καλλιεργειών  και αυτοφυών φυτών.

Το είδος Bombus terrestris

Οι βομβίνοι του είδους Bombus terrestris είναι μεγάλου μεγέθους με σώμα που καλύπτεται από τρίχες. Το κεφάλι είναι μικρό και πεπλατυσμένο με μικρή γλώσσα. Το κυρίαρχο χρώμα είναι το μαύρο. Στον θώρακα, προς το μέρος της κεφαλής υπάρχει μία κίτρινη λωρίδα τριχών. Στην κοιλία προς τη πλευρά του θώρακα υπάρχει μία κιτρινοκαφέ λωρίδα τριχών, ενώ προς στο αντίθετο οι τρίχες είναι λευκές για τις εργάτριες και κίτρινες για τη βασίλισσα. Εκτός από αυτή τη διαφορά, η βασίλισσα διαφέρει από τις εργάτριες σημαντικά και στο μέγεθος. Η βασίλισσα με μήκος 20-30mm και άνοιγμα πτερύγων 38-43mm, είναι το μεγαλύτερο άτομο της κυψέλης, ακολουθούν οι κηφήνες με μήκος 14-16mm και άνοιγμα πτερύγων 30-33mm. Οι εργάτριες έχουν μήκος 11-17mm και άνοιγμα πτερύγων 22-34mm. Οι κηφήνες, σε αντίθεση με τις εργάτριες και τη βασίλισσα, δε φέρουν κεντρί.
Οι βομβίνοι πετάνε σε ένα εύρος θερμοκρασιών από 8oC έως 32oC. Για να μπορέσουν να πετάξουν οι μύες του θώρακα πρέπει να φτάσουν σε θερμοκρασία 30oC. Αυτό οι βομβίνοι το πετυχαίνουν αποσυμπλέκοντας τους θωρακικούς μύες των πτερύγων από τις πτέρυγες και συσπώντας τους προκειμένου να παράξουν θερμότητα. Χρησιμοποιούν δηλαδή τον ίδιο μηχανισμό που χρησιμοποιεί ένας άνθρωπος για να ζεσταθεί, το “τρέμουλο”. Μία ένδειξη της θερμοκρασίας στην οποία βρίσκονται οι θωρακικοί μύες είναι ο αριθμός συσπάσεων της κοιλίας. Καθώς η κοιλιακή αορτή συσπάται για να μεταφέρει αιμόλεμφο, ώστε να ψύξει τους μύες η κοιλία συσπάτε. Στους 10oC κάνει μία σύσπαση ανά δευτερόλεπτο, ενώ στους 35oC κάνει έξι συσπάσεις ανά δευτερόλεπτο. Ο χρόνος που απαιτείται μέχρι η θερμοκρασία των θωρακικών μυών να φτάσει τους 30oC εξαρτάται από τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος και παρουσιάζεται στον Πίνακα 1.

Πίνακας 1. Απαιτούμενος χρόνος για να φτάσουν οι θωρακικοί μύες τους 30oC σε σχέση με τη θερμοκρασία περιβάλλοντος (Πηγή: www.bumblebee.org)

Οι βομβίνοι είναι κοινωνικά έντομα. Το μόνο γόνιμο θηλυκό σε μία αποικία είναι η βασίλισσα. Κατά το ζευγάρωμα με τα αρσενικά η βασίλισσα αποθηκεύει σπέρμα στη σπερμοθήκη. Η γονιμοποίηση των αυγών γίνεται πριν την εναπόθεση τους. Τα γονιμοποιημένα αυγά παράγουν θηλυκές εργάτριες και τα αγονιμοποίητα αυγά παράγουν αρσενικούς κηφήνες. Οι κηφήνες παρουσιάζονται προς το τέλος της ζωής της κυψέλης, είτε από αγονιμοποίητα αυγά που γεννά η βασίλισσα, είτε από αγονιμοποίητα αυγά που γεννούν οι εργάτριες. Οι κηφήνες ουσιαστικά δεν προσφέρουν στην επικονίαση των ανθέων. Στο τέλος της ζωής της κυψέλης παρουσιάζονται και οι νέες βασίλισσες.
Σε αντίθεση με άλλα κοινωνικά έντομα όπου εμφανίζεται το φαινόμενο της πολυανδρίας (δηλαδή της γονιμοποίησης της βασίλισσας από πολλά αρσενικά), η γονιμοποίηση των βασιλισσών στους βομβίνους συνήθως γίνεται από ένα αρσενικό. Αυτό οφείλεται στο ότι το αρσενικό κατά την επαφή φράζει τον ωοφόρο σωλήνα με ένα κολλώδες έκκριμα, το οποίο αποτρέπει την επιτυχή επαφή της βασίλισσας με άλλα αρσενικά για αρκετές ημέρες.

Βιολογικός κύκλος

Αντίθετα με τις κοινές μέλισσες, οι βομβίνοι δεν ξεχειμωνιάζουν ως κυψέλη. Κατά το χειμώνα η κυψέλη διαλύεται και μόνο οι νεαρές βασίλισσες επιβιώνουν διαπαύοντας σε προστατευμένη θέση. Η προηγούμενη βασίλισσα πεθαίνει. Πριν τη διάπαυση, οι νεαρές βασίλισσες τρώνε όσο μπορούν και αποθηκεύουν λίπος στο σώμα τους, το οποίο χρησιμοποιούν κατά τη διάπαυση.
Την άνοιξη οι βασίλισσες δημιουργούν μία νέα φωλιά στο έδαφος. Η βασίλισσα συλλέγει γύρη και νέκταρ  τα οποία τοποθετεί ανακατεμένα και πάνω σε αυτό το υπόστρωμα γεννάει τα πρώτα αυγά.  Τα αυγά εκκολάπτονται σε 3-6 ημέρες. Η βασίλισσα παρέχει τροφή στις προνύμφες, μέχρι αυτές να γίνουν ενήλικα άτομα (εργάτριες). Από την ωοτοκία μέχρι το ενήλικο μεσολαβούν 3-4 εβδομάδες. Οι εργάτριες πλέον αναλαμβάνουν τη συλλογή τροφής και τη φροντίδα της κυψέλης και των προνυμφών, ενώ η βασίλισσα δεν εγκαταλείπει ξανά την κυψέλη και περιορίζεται στην ωοτοκία.

Εικόνα 1: Στάδια ανάπτυξης γόνου βομβίνου (27-29^oC, 40-60% RH) (Πηγή: van der Steen)
Η διάρκεια ζωής της βασίλισσας από την έναρξη της ωοτοκίας είναι 12-24 εβδομάδες, στη διάρκεια της οποίας μπορεί να γεννήσει μέχρι και 1000 αυγά, με ρυθμό 16-20 αυγά/εβδ. Δε γίνονται όμως όλα εργάτριες, καθώς όσες προνύμφες βγαίνουν παραμορφωμένες απορρίπτονται, ενώ προς το τέλος της ζωής της βασίλισσας (και της κυψέλης) ένα μέρος καταστρέφονται από τις εργάτριες. Ο χρόνος ζωής των εργατριών, από την ενηλικίωση μέχρι το θάνατο τους είναι 3 εβδομάδες για αυτές που συλλέγουν τροφή και 8 εβδομάδες για όσες παραμένουν στην κυψέλη.

Εικόνα 2: Ο βιολογικός κύκλος του βομβίνου στη φύση. Πηγή:Prys-Jones, O. E. and Corbet, S. A. (1987, 1991)
[επιστροφή στην κορυφή]

Εφαρμογές βομβίνων στο θερμοκήπιο

Προκειμένου οι βομβίνοι να είναι διαθέσιμοι όλο το χρόνο με τεχνητούς τρόπους (κατάλληλος φωτισμός, θερμοκρασίες κτλ) διακόπτουν τη διάπαυση των βασιλισσών. Η υπόλοιπη διαδικασία για τη δημιουργία μίας νέας αποικίας (κυψέλης) είναι παρόμοια με τη φύση, μόνο που εδώ πραγματοποιείται μέσα στο εργαστήριο.

Η κυψέλη

Από εταιρία σε εταιρία η κυψέλη διαφέρει στη σχεδίαση της, ωστόσο σε κάθε περίπτωση υπάρχει ο χώρος στον οποίο βρίσκονται οι βομβίνοι, τροφή και η είσοδος. Οι κυψέλες διαθέτουν ένα χάρτινο κάλυμμα που παρέχει στοιχειώδη μόνωση και προστασία. Το ζαχαρόνερο περιέχεται σε κάποιο δοχείο και με βαμβάκι, το οποίο δρα σαν “φιτίλι” γίνεται διαθέσιμο στους βομβίνους. Σε ορισμένες περιπτώσεις παρέχεται και γύρη. Η γύρη είναι απαραίτητη για τη διατήρηση της κυψέλης κατά το ταξίδι, ενώ το ζαχαρόνερο είναι απαραίτητο για καλλιέργειες που δεν παράγουν νέκταρ. Σε ορισμένες καλλιέργειες, όπως στο κολοκύθι, η γύρη είναι πολύ βαριά και οι βομβίνοι δεν μπορούν να μεταφέρουν μεγάλες ποσότητες πίσω στην κυψέλη, οπότε και σε αυτή την περίπτωση υπάρχει γύρη στη κυψέλη.
Οι κυψέλες μπορεί να διαφέρουν ανάλογα και με το πληθυσμό που φέρουν. Ο πιο συνήθης τύπος κυψέλης που διατίθεται στο εμπόριο έχει τη βασίλισσα και 50-60 εργάτριες όταν παραδίδεται στον παραγωγό. Άλλοι τύποι κυψελών που υπάρχουν στο εμπόριο είναι κυψέλες με πρόσθετη μόνωση, για χρήση το χειμώνα σε μη θερμαινόμενα θερμοκήπια,  με αυξημένο πληθυσμό εργατριών (70-80) κ.α.
Η κάθε κυψέλη έχει χρόνο ζωής 1,5-2 μήνες. Αν και η κυψέλη παραμένει ενεργεί και μετά από το πέρας αυτού του χρόνου, αυτός είναι ο χρόνος που μπορεί να προσφέρει τα μέγιστα. Στη συνέχεια η κυψέλη εξασθενεί και η προσφορά της στην επικονίαση είναι χαμηλή, για αυτό και  αντικαθιστάτε.

Αριθμός κυψελών

Ο αριθμός των κυψελών που πρέπει να τοποθετηθεί εξαρτάται από την καλλιέργεια, το στάδιο ανάπτυξης της καλλιέργειας, την πυκνότητα φύτευσης και την εποχή. Όταν υπάρχουν βομβίνοι μέσα στην καλλιέργεια αυτό μπορεί να καθοριστεί εύκολα με βάση τις παρατηρήσεις των επισκέψεων στα άνθη (βλ. Επιθεώρηση-Λοιπές εργασίες). Όταν όμως γίνεται εισαγωγή κυψελών για πρώτη φορά θα πρέπει να βασιστούμε σε χονδρικά στοιχεία για ανάλογες καλλιέργειες ή στην εμπειρία μας. Μετά την εισαγωγή των πρώτων κυψελών αποφασίζουμε για την εισαγωγή ή μη πρόσθετων κυψελών με βάση τις παρατηρήσεις μας (βλ. Επιθεώρηση-Λοιπές εργασίες).
Να σημειωθεί ότι η τοποθέτηση τους σε μικρότερες εκτάσεις από αυτές που μπορούν να καλύψουν αποτελεσματικά οδηγεί σε πολλαπλές επισκέψεις στα άνθη (κάτι που στη καλλιέργεια πιπεριάς ή φράουλας μπορεί να προκαλέσει προβλήματα) και σε υποσιτισμό των βομβίνων (λόγω έλλειψης γύρης).

Παραγγελία – Παραλαβή

Από την παραγγελία μέχρι την παραλαβή συνήθως μεσολαβούν 5-7 ημέρες. Οι πωλητές παραγγέλλουν μία φορά στο τέλος της εβδομάδας και παραλαμβάνουν μία φορά αρχές της εβδομάδας. Συνήθως παραγγέλλουν κάποιες επιπλέον κυψέλες (αλλά πολύ μικρό αριθμό) για να καλύψουν έκτακτη ζήτηση από πελάτες ή να αντικαταστήσουν ελαττωματικές κυψέλες.
Κατά την παραλαβή ελέγχουμε αν η βασίλισσα είναι ζωντανή και υγιής (ορισμένες φορές, σχετικά σπάνια, μπορεί να έχει πεθάνει κατά τη μεταφορά ή να έχει τραυματιστεί). Πριν τοποθετηθεί η κυψέλη μέσα στο θερμοκήπιο, την αφήνουμε να ηρεμήσει για περίπου 2 ώρες. Επίσης πάνω στη κυψέλη αναγράφεται πάντα η ημερομηνία προγραμματισμένης εισόδου, ή η εβδομάδα του έτους, οπότε μπορεί να ελεγχθεί αν η κυψέλη είναι πρόσφατη ή μίας εβδομάδας παλαιότερη. Όπως και να έχει, η ημερομηνία αυτή είναι η ημερομηνία από την οποία αρχίζει  η μέτρηση για το χρόνο ζωής της κυψέλης.

Τοποθέτηση

Η κυψέλη θα πρέπει να τοποθετείται χαμηλά το καλοκαίρι (κάπου 0,5-1,0 m από το έδαφος) ώστε να σκιάζεται από τη καλλιέργεια και ψηλά το χειμώνα (στο ύψος περίπου τη κορυφής της καλλιέργειας) ώστε να ζεσταίνεται γρήγορα με το πρώτο φως της ημέρας.  Το χειμώνα για να ξεκινήσουν να πετάνε κάνουν προθέρμανση ώστε να ζεσταθούν οι μύες των φτερών. Όσο πιο χαμηλή η θερμοκρασία τόσο περισσότερο αργούν να ξεκινήσουν τις πτήσεις, για αυτό και η κυψέλη τοποθετείται ψηλά, ώστε να ζεσταίνεται πιο νωρίς και να ξεκινούν νωρίτερα τις πτήσεις. Στον Πίνακα 1 αναφέρεται ο χρόνος που απαιτείται για την έναρξη των πτήσεων, ανάλογα με τη θερμοκρασία του περιβάλλοντος.
Επίσης θα πρέπει με κάποιο τρόπο να σκιάζεται (μπορεί να τοποθετηθεί ένα κομμάτι φελιζόλ ακριβώς πάνω στην κυψέλη) για να μην ανεβαίνουν πολύ ψηλά οι θερμοκρασίες εντός της κυψέλης το καλοκαίρι και να προστατεύεται από σταγόνες νερού που μπορεί να πέφτουν από την οροφή του θερμοκηπίου (αν και το χαρτί που έχουν συνήθως δε παθαίνει τίποτα από τις σταγόνες νερού). Σε περίπτωση που αναμένεται παγετός (εντός του θερμοκηπίου) καλό είναι οι βομβίνοι να μεταφέρονται σε κάποιο ζεστό δωμάτιο, αν και κυψέλες με υγιή και ικανό πληθυσμό μπορούν να αντέξουν ήπιους παγετούς. Η κυψέλη θα πρέπει να βρίσκεται σε θέση που να αερίζεται εύκολα.
Η είσοδος της κυψέλης δεν θα πρέπει να είναι πολύ κοντά στην καλλιέργεια, προκειμένου να είναι ευκολότερο να την εντοπίσουν οι εργάτριες που επιστρέφουν στη κυψέλη. Επίσης δεν θα πρέπει να είναι κοντά στα άκρα του θερμοκηπίου, ώστε οι εργάτριες να μην εξέρχονται εύκολα από το θερμοκήπιο. Η τοποθέτηση της κυψέλης στον ενδιάμεσο διάδρομο του θερμοκηπίου (Εικ. 3) είναι μία καλή θέση.
Η κυψέλη δε θα πρέπει να τοποθετείται στο έδαφος, αλλά τουλάχιστον 1m από το έδαφος, ώστε να προστατευθεί από επιθέσεις από ποντίκια και την παρενόχληση από μυρμήγκια, ακάρεα και άλλα έντομα. Καλό είναι στη βάση της κυψέλης να υπάρχει μία κολλητική παγίδα (η κυψέλη να πατάει πάνω σε αυτήν), ώστε να εμποδίζεται η είσοδος περιπατητικών εντόμων. Επίσης μπορεί να αλειφθεί με γράσο η βάση του στηρίγματος στο οποίο τοποθετείται η κυψέλη. Τα μυρμήγκια απλά προκαλούν ενόχληση, υπάρχουν όμως και εντομοπαθογόνα ακάρεα που μπορεί να προσβάλλουν τους βομβίνους (Εικ. 4). Η κυψέλη θα πρέπει να βρίσκεται σε οριζόντια θέση και σε σημείο ορατό και προσβάσιμο ώστε να διευκολύνεται η επιθεώρηση και οι λοιπές εργασίες από τον παραγωγό.

Εικόνα 3: Τοποθέτηση κυψέλης στο θερμοκήπιο. Βλέπουμε ότι η κυψέλη βρίσκεται στο διάδρομο του θερμοκηπίου, για εύκολη πρόσβαση, ψηλά για να είναι απρόσιτη σε εχθρούς σε και να ζεσταίνεται ταχύτερα κατά τη διάρκεια του χειμώνα, προστατευμένη από τον ήλιο και σταγόνες νερού από την οροφή του θερμοκηπίου.

Συνθήκες περιβάλλοντος

Οι βομβίνοι για να είναι αποτελεσματικοί θα πρέπει να τους προσφέρουμε τις κατάλληλες συνθήκες περιβάλλοντος. Ευτυχώς οι βομβίνοι έχουν ένα αρκετά μεγάλο εύρος συνθηκών μέσα στο οποίο είναι δραστήριοι. Οι θερμοκρασία θα πρέπει να είναι μεταξύ 8-28oC. Σε θερμοκρασίες μεταξύ 28-32oC η δραστηριότητα τους μειώνεται, ενώ όταν αυτή υπερβαίνει τους 32oC οι βομβίνοι σταματούν τις πτήσεις και αφιερώνονται στη ρύθμιση της θερμοκρασίας της κυψέλης μέχρι αυτή να πέσει κάτω από τους 32oC.
Φυσικά οι βομβίνοι για να δουλέψουν θα πρέπει να υπάρχει ανθοφορία και γύρη στα άνθη. Γενικά οι βομβίνοι δεν επισκέπτονται άνθη που δεν παράγουν γύρη ή είναι παραμορφωμένα. Οπότε οι συνθήκες περιβάλλοντος θα πρέπει να είναι κατάλληλες και για την καλλιέργεια. Σε σχετική υγρασία πάνω από 80-85% δεν παράγεται γύρη και οι βομβίνοι δεν επισκέπτονται τα άνθη, ενώ σε σχετική υγρασία κάτω από 50% η γονιμότητα της γύρης μειώνεται και έτσι, ενώ οι βομβίνοι επισκέπτονται τα άνθη, δεν έχουμε γονιμοποίηση του άνθους και συνεπώς δεν παίρνουμε καρπό. Εννοείται ότι η καλλιέργεια θα πρέπει να είναι σε καλή κατάσταση, από άποψη φυτοϋγείας, θρέψης και άρδευσης, ώστε το φυτό να μπορεί να παράγει το σωστό αριθμό ανθέων και γύρη.
Πρόσφατα έχει εισαχθεί στα θερμοκήπια η χρήση πλαστικών κάλυψης που εμποδίζουν την είσοδο της UV ακτινοβολίας εντός του θερμοκηπίου. Η UV ακτινοβολία είναι ορατή στους βομβίνους, όπως και σε άλλα έντομα. Σε ορισμένες περιπτώσεις έχουν αναφερθεί προβλήματα, κυρίως με καλλιέργειες με άνθη ιώδους χρώματος, σε γενικές γραμμές όμως φαίνεται ότι μπορεί να γίνει χρήση βομβίνων κάτω από πλαστικά κάλυψης που απορροφούν την UV ακτινοβολία. Έχει διαπιστωθεί ότι αν το 10% της ακτινοβολίας εισέρχεται στο θερμοκήπιο αφιλτράριστο (κάτι το οποίο γενικά ισχύει όταν το θερμοκήπιο είναι εφοδιασμένο με παράθυρα οροφής), δεν παρουσιάζεται κανένα πρόβλημα στη λειτουργία των βομβίνων.
Τέλος, στην περίπτωση που πραγματοποιείται εμπλουτισμός της ατμόσφαιρας με διοξείδιο του άνθρακα, θα πρέπει στην περιοχή κοντά στη θέση της κυψέλης να μην υπάρχει παροχή διοξειδίου του άνθρακα.
Ορισμένες δραστικές ουσίες παρουσιάζουν μεγάλη υπολειμματικότητα και μπορεί να εμποδίζουν την εγκατάσταση των βομβίνων. Όταν πρόκειται να χρησιμοποιηθούν βομβίνοι θα πρέπει να προσέχουμε ώστε να έχουν περάσει αρκετές ημέρες από την τελευταία εφαρμογή αυτών (βλ. Συμβατότητα με φυτοπροστατευτικά προϊόντα).

Πρώτη πτήση

Μετά την τοποθέτηση της κυψέλης στο νέο χώρο θα πρέπει να την αφήσουμε για μισή με μία ώρα να ηρεμήσει. Κατά την πρώτη πτήση οι βομβίνοι ανιχνεύουν το χώρο αναζητώντας τροφή και σε επόμενες πτήσεις ξεκινάνε τη συλλογή νέκταρ και γύρης. Ανοίγοντας τη κυψέλη για πρώτη φορά θα δούμε πολύ σύντομα πλήθος βομβίνων να εξέρχονται και να ξεκινούν να πραγματοποιούν αρχικά κυκλικές πτήσεις γύρω από τη κυψέλη με σταδιακή διεύρυνση του κύκλου αυτού. Στη συνέχεια διασκορπίζονται προς όλες τις κατευθύνσεις ενώ παρατηρούμε ότι πολλοί έχουν την τάση να πετάνε ψηλά και να χτυπάνε στην οροφή του θερμοκηπίου. Θα τους δούμε επίσης στα άκρα του θερμοκηπίου να προσπαθούν να βρουν έξοδο. Ο σκοπός τους δεν είναι να το σκάσουν αλλά να εξερευνήσουν το χώρο. Καθώς αυτές οι ανιχνευτικές πτήσεις καθορίζουν και τις περιοχές στις οποίες θα αναζητούν αργότερα τροφή οι βομβίνοι, θα πρέπει όταν ανοίγουμε για πρώτη φορά μία κυψέλη τα παράθυρα να είναι κλειστά. Ο καλύτερος χρόνος είναι το απόγευμα αμέσως μετά το κλείσιμο των παραθύρων.

Επιθεώρηση – Λοιπές εργασίες

Ελέγχουμε τακτικά, τουλάχιστον μία φορά την εβδομάδα, την κατάσταση της κυψέλης. Πρέπει να ελέγχουμε αν η βασίλισσα ζει, αν ο πληθυσμός της κυψέλης είναι κανονικός, αν η κυψέλη παρενοχλείται από άλλα έντομα, αν υπάρχουν σφραγισμένα κελιά (η ύπαρξη τους σημαίνει ότι η βασίλισσα συνεχίζει και γεννάει) και αν έχουν αρκετό ζαχαρόνερο.
Όταν μία εργάτρια επισκέπτεται ένα άνθος τσιμπάει το άνθος και δονείται. Τα αποτυπώματα του τσιμπήματος του άνθους μετά από 1 με 4 ώρες γίνονται καφέ. Βλέποντας το σημάδι αυτό πάνω στα άνθη γνωρίζουμε ότι το συγκεκριμένο άνθος έχει δεχθεί την επίσκεψη βομβίνου και έχει επικονιαστή (μία επίσκεψη αρκεί για την επικονίαση). Μπορούμε έτσι να ελέγχουμε διαρκώς την αποτελεσματικότητα της κυψέλης. Ο ασφαλέστερος τρόπος είναι να ελέγχουμε για την ύπαρξη αυτών των τσιμπημάτων σε άνθη που έχουν ολοκληρώσει την άνθηση και είναι κλειστά. Σε αυτά θα πρέπει να βλέπουμε την ύπαρξη τσιμπημάτων στο 100%. Φυσικά και τα ανοιχτά άνθη μπορούν να μας πληροφορήσουν για την αποτελεσματικότητα των κυψελών. Στα ανοιχτά άνθη, καθώς θα υπάρχουν και άνθη που άνοιξαν εκείνη τη μέρα και συνεπώς οι βομβίνοι μπορεί να μην πρόλαβαν να τα επισκεφτούν ακόμη, θα πρέπει να βλέπουμε τσιμπήματα τουλάχιστον στο 80%.
Αν το ζαχαρόνερο είναι αρκετό μπορεί να το καταλάβει κανείς και από το βάρος. Το βάρος μίας κυψέλης οφείλεται κυρίως στο ζαχαρόνερο, οπότε μία ελαφριά κυψέλη μάλλον χρειάζεται ζαχαρόνερο. Αν και συνήθως επαρκεί για τη διάρκεια ζωής της κυψέλης σε ιδιαίτερες συνθήκες (συνήθως χαμηλές θερμοκρασίες, σπανιότερα έντονη ανθοφορία) το ζαχαρόνερο μπορεί να τελειώσει ακόμη και μέσα σε ένα μήνα.
Αν η βασίλισσα είναι νεκρή, συνήθως βρίσκεται σε κάποια γωνία. Ίσως να παρατηρήσεις και κάποιες προνύμφες νεκρές μέσα ή στην είσοδο της κυψέλης. Είναι κάτι το φυσιολογικό, παραμορφωμένες προνύμφες αποβάλλονται από την αποικία.
Αν στην είσοδο υπάρχει φρουρός ή ακούγεται ένα ζωηρό ζουζουνητό όταν σκουντάς την κυψέλη, είναι ένδειξη υψηλού πληθυσμού. Η ύπαρξη σφραγισμένων κελιών είναι ένδειξη ότι η βασίλισσα συνεχίζει και γεννά, όταν αυτά μειωθούν η βασίλισσα έχει αρχίσει και γερνά και τις επόμενες εβδομάδες πρέπει να αναμένουμε μείωση του πληθυσμού. Ένας άλλος τρόπος, εκτός του να ανοίξεις το καπάκι και να ρίξεις μια ματιά μέσα, είναι να μετράς τον αριθμό εξόδων και εισόδων στην κυψέλη ανά δεκάλεπτο. 5 είσοδοι και έξοδοι (στο σύνολο) είναι σημάδι ότι η κυψέλη δουλεύει κανονικά. Το τελευταίο είναι χρήσιμο όταν βλέπεις χαμηλή επισκεψιμότητα στα άνθη και θέλεις να προσδιορίσεις αν αυτό οφείλεται σε αδύναμες κυψέλες ή έλλειψη κυψελών. Αν η κυψέλη δουλεύει κανονικά, όμως δεν παρατηρούνται επισκέψεις στα άνθη συμβαίνει ένα από τα παρακάτω:
α) Οι βομβίνοι συλλέγουν γύρη έξω από το θερμοκήπιο. Αυτό μπορείς να το διαπιστώσεις παρατηρώντας το χρώμα της γύρης στα πόδια των βομβίνων κατά την επιστροφή τους στη κυψέλη. Η γύρη των τοματών είναι κίτρινη (ανοιχτό κίτρινο). Αν μαζεύουν γύρη από έξω η γύρη έχει άλλο χρώμα (ανάλογα τα φυτά που επισκέπτονται).
Λύση: Κλείνουμε τη κυψέλη όταν τα παράθυρα του θερμοκηπίου είναι ανοιχτά. Έχουμε τη κυψέλη ανοιχτή μόνο όταν τα παράθυρα είναι κλειστά (το πρωί και το απόγευμα). Αυτό γίνεται για 2-3 ημέρες και οι βομβίνοι θα μάθουν να μένουν μέσα. Οι βομβίνοι, αντίθετα με τις μέλισσες, δεν έχουν εργάτριες-ανιχνευτές. Η κάθε εργάτρια εξερευνά το χώρο, βρίσκει ανθοφορίες και στη συνέχεια τις επισκέπτεται τακτικά. Την πληροφορία αυτή δεν τη μεταφέρει σε άλλες εργάτριες (δεν έχουν το ανάλογο του χορού των μελισσών).

Εικόνα 4: Αριστερά, βομβίνος που επιστρέφει στην κυψέλη με γύρη ζιζανίων. Δεξιά, βομβίνος που επιστρέφει στη κυψέλη μεταφέροντας γύρη τομάτας.

β) Τα άνθη της τομάτας δεν έχουν γύρη. Αυτό μπορούμε να το ελέγξουμε βάζωντας μία μαύρη επιφάνεια κάτω από μία ανοιχτή ταξιανθία και χτυπώντας ελαφρά τα άνθη. Με αυτό τον τρόπο ελέγχουμε αν υπάρχει γύρη και αν είναι πολύ ή λίγη (αυτό το καταλαβαίνουμε από την εμπειρία μας σε συνδυασμό με τις καιρικές συνθήκες). Όταν παρουσιάζονται ακραίες θερμοκρασίες ή σημαντικές μεταβολές στο καιρό, όπως απότομη καλοκαιρία μετά από μέρες με κακό καιρό ή το αντίθετο, μπορεί η παραγωγή γύρης να διακοπεί. Σε αυτό μπορεί να συμβάλλουν και άλλοι παράγοντες (θρέψη, φορτίο, ηλικία, γενικότερη κατάσταση του φυτού). Σε αυτή την περίπτωση ταΐζουμε με γύρη τους βομβίνους μέχρι τα φυτά να ξαναδώσουν γύρη.
γ) Οι κυψέλες είναι λίγες. Αν έχουν αποκλειστεί οι περιπτώσεις α) και β) τότε μάλλον έχουμε μικρό αριθμό κυψελών, οπότε προχωράμε σε παραγγελία νέων.

Εικόνα 5: Αριστερά, άνθος που έχει δεχθεί πολλές επισκέψεις βομβίνων. Δεξιά, άνθος που έχει δεχθεί μία επίσκεψη βομβίνου. Αυτή η επίσκεψη είναι αρκετή.

Αν πάλι η κυψέλη έχει κανονικό πληθυσμό αλλά δε φαίνεται να δουλεύει, (ελαφρύ ζουζούνισμα όταν τη σκουντάς, βομβίνοι έξω από την κυψέλη που δυσκολεύονται να πετάξουν) τότε μάλλον θέλει ζαχαρόνερο. Αν έχει αρκετό ζαναρόνερο, ελέγχουμε ότι η κυψέλη πατάει κανονικά πάνω στο δοχείο με το ζαχαρόνερο, ώστε οι βομβίνοι να έχουν πρόσβαση και ότι το φυτιλάκι (το βαμβάκι στο δοχείο του ζαχαρόνερου) είναι στη θέση του και δεν έχει πέσει.
Το αν οι βομβίνοι επισκέπτονται τα άνθη μπορείς να το δεις ελέγχοντας τα άνθη. Για την καλλιέργεια της τομάτας θα πρέπει 8/10 ανοιχτά άνθη να έχουν το καφέ σημαδάκι που σημαίνει ότι το έχει επισκεφθεί βομβίνος. Ασφαλέστερα συμπεράσματα μπορείς να βγάλεις κοιτάζοντας άνθη που έχουν δέσει και οι ανθήρες δεν έχουν πέσει (εδώ θα πρέπει να βλέπεις 100% επισκέψεις). Για άλλες καλλιέργειες βλέπε παρακάτω. Οι βομβίνοι δεν επισκέπτονται ανώριμα άνθη (μπορείς να διακρίνεις και εσύ, έχουν μία ελαφριά πράσινη απόχρωση, ενώ τα ώριμα είναι κατακίτρινα), παραμορφωμένα άνθη και άνθη δίχως γύρη.
Η ύπαρξη νεκρών ή αποδυναμωμένων βομβίνων έξω από την είσοδο της κυψέλης αποτελούν ένδειξη ότι οι συγκεκριμένες εργάτριες συνέλεξαν γύρη από ψεκασμένα φυτά ή έλλειψης ζαχαρόνερου στην κυψέλη. Στη δεύτερη περίπτωση πράττουμε όπως προαναφέρθηκε. Επίσης αν παρατηρούμε τους βομβίνους να φράζουν με κερί την είσοδο σημαίνει ότι υπάρχει κάτι που τους ενοχλεί. Αυτό παρατηρείται σε περιπτώσεις που εισέρχονται ξένα έντομα στη κυψέλη ή το περιβάλλον είναι δυσμενές (π.χ. η κυψέλη βρίσκεται κοντά σε κάποια υγρή παρειά και η κυψέλη ενοχλείται από τη λειτουργία της) ή σε ορισμένες περιπτώσεις, υπάρχουν υπολείμματα φυτοπροστατευτικών προϊόντων στην καλλιέργεια.
Όπως αναφέρθηκε η παραγγελία και παραλαβή κυψελών γίνεται σε εβδομαδιαία βάση, συνεπώς η παραλαβή νέας κυψέλης μπορεί να χρειαστεί μία βδομάδα ή περισσότερο. Για αυτό το λόγο και δεν περιμένουμε να φτάσουμε στο σημείο να μη βλέπουμε επισκέψεις στα άνθη για να παραγγείλουμε νέα κυψέλη. Καλό είναι να ελέγχουμε τακτικά για επισκέψεις των βομβίνων στα άνθη. Αν αρχίσουμε και παρατηρούμε μείωση του αριθμού των επισκέψεων ανά άνθος (μία-δύο επισκέψεις ανά άνθος), τότε πρέπει να εισάγουμε νέα κυψέλη.

Η ζάχαρη και το μέλι διαλύονται λίγο δύσκολα στο νερό, για αυτό θα χρειαστεί να χτυπηθεί λίγο το διάλυμα 2-3 φορές (χτυπάς, αφήνεις να ηρεμήσει και ξαναχτυπάς) μέχρι να διαλυθεί τελείως.

Τομάτα – Μελιτζάνα
Τα άνθη της τομάτας και της μελιτζάνας είναι ερμαφρόδιτα και αυτογονιμοποιούμενα. Για την επικονίαση τους αρκεί μία ελαφρά κίνηση για την απελευθέρωση της γύρης από τους στήμονες και την πτώση της στο στίγμα. Οι βομβίνοι προκαλούν αυτή την δόνηση καθώς προσπαθούν να πάρουν γύρη από το φυτό. Κατά την εργασία αυτή “δαγκώνει” τους στήμονες. Στη θέση αυτή προκαλείται μετά από 1-4 ώρες ένας καστανός μεταχρωματισμός, μαρτυρώντας την επίσκεψη του άνθους από βομβίνο.
Σε καλλιέργεια τομάτας οι βομβίνοι εισάγονται όταν τουλάχιστον ένα 5-10% των ανθέων έχει ανοίξει. Μπορούμε να ξεκινήσουμε με μία πυκνότητα 1 κυψέλη ανά 3 στρ το χειμώνα και 1 κυψέλη ανά 2 στρ το καλοκαίρι. Για τομάτα cherry χρειάζονται σχεδόν 2 κυψέλες/στρ. Οι κυψέλες έχουν χρόνο ζωής 1,5-2 μήνες. Ως χρόνος ζωής νοείται ο χρόνος που οι κυψέλες είναι ακμαίες και μπορούν να προσφέρουν τα μέγιστα. Συνήθως μέχρι και για 3 μήνες έχουν αρκετό πληθυσμό ώστε να συμβάλλουν, απλά μετά το δίμηνο η απόδοση πέφτει στο μισό ή και κάτω από αυτό.
Όταν τοποθετείται μία κυψέλη για πρώτη φορά μέσα σε ένα θερμοκήπιο το πρώτο που κάνουν οι εργάτριες είναι αναγνώριση του χώρου. Αν και δεν απομακρύνονται πολύ από την κυψέλη (συνήθως 100-150m, το πολύ 200m) αν βρουν ανθοφορία εκτός θερμοκηπίου δεν θα επισκέπτονται τις τομάτες (Η τομάτα δεν έχει νέκταρ στο άνθος της, συνεπώς δεν είναι ελκυστικό για μέλισσες και βομβίνους, αυτός είναι και ο λόγος που οι κυψέλες για τις τομάτες είναι εφοδιασμένες με ζαχαρόνερο). Για αυτό το λόγο τα παράθυρα πρέπει να είναι κλειστά, συνεπώς τις τοποθετούμε στο θερμοκήπιο απόγευμα, κάπου δύο με τρεις ώρες πριν τη δύση του ήλιου, που να μπορούμε να έχουμε κλειστά τα παράθυρα. Αποτελέσματα στη καλλιέργεια θα αρχίσουμε να βλέπουμε την επόμενη μέρα, ενώ ίσως χρειαστούν 1-2 ακόμη μέρες για να φτάσει η κυψέλη στο μέγιστο της απόδοσης της.

Πιπεριά
Η πιπεριά διαθέτει διάφορα καλλιεργούμενα είδη με το πιο κοινό να είναι το Capsicum annuum. Το είδος αυτό έχει άνθη ερμαφρόδριτα και αυτογονιμοποιούμενα. Η κατασκευή του άνθους είναι τέτοια που η αυτοεπικονίαση ευνοείται. Το άνθος παραμένει ανοιχτό για 2-3 ημέρες. Ελλειπή επικονίαση-γονιμοποίηση μπορεί να προκαλέσει παραμόρφωση των καρπών.
Μαρτυρία της επίσκεψης των βομβίνων είναι η απουσία της γύρης από τους στήμονες. Στην περίπτωση αυτή μπορούμε να δούμε κόκκους γύρης και στο στίγμα. Η επικονίαση από βομβίνους δεν είναι πάντα επιθυμητή, αναλόγως την ποικιλία και την εποχή, καθώς σε ορισμένες ποικιλίες και ειδικά το καλοκαίρι η επικονίαση από βομβίνους μπορεί να οδηγήσει στο σχηματισμό αδρών καρπών (coarse fruit). Επίσης, στην περίπτωση ύπαρξης λίγων ανθέων, παρατηρείται να επισκέπτονται οι βομβίνοι ένα άνθος επανειλημμένα και να προσπαθούν να αποσπάσουν και τους τελευταίους κόκκους γύρης, δονώντας το άνθος. Στην προσπάθεια τους αυτή μπορεί να προκαλέσουν ζημιά η οποία στη συνέχεια παρουσιάζεται υπό τη μορφή φελώδους κηλίδας στον καρπό.
Αν και τα άνθη παράγουν νέκταρ, η ποσότητα που παράγεται δεν είναι επαρκής για τη θρέψη της κυψέλης, συνεπώς είναι απαραίτητο η κυψέλη να διαθέτει ζαχαρόνερο. Μία κυψέλη καλύπτει μέχρι τρία στρέμματα.
Ένα άλλο καλλιεργούμενο είδος πιπεριάς, αλλά που δεν απαντάται στην Ελλάδα είναι το Capsicum frutescens. Το είδος αυτό έχει άνθη ερμαφρόδριτα και αυτογονιμοποιούμενα τα οποία παράγουν νέκταρ. Η επικονίαση εδώ από τους βομβίνους είναι πάντα επιθυμητή. Μαρτυρία της επίσκεψης των βομβίνων είναι η απουσία της γύρης από τους στήμονες. Στην περίπτωση αυτή μπορούμε να δούμε κόκκους γύρης και στο στίγμα. Αν και τα άνθη παράγουν νέκταρ, η ποσότητα που παράγεται δεν είναι επαρκής για τη θρέψη της κυψέλης, συνεπώς είναι απαραίτητο η κυψέλη να διαθέτει ζαχαρόνερο. Μία κυψέλη καλύπτει 1,5 στρέμμα.

Κολοκύθι
Το κολοκύθι είναι φυτό μόνοικο και δικλινές, το οποίο σημαίνει ότι στο ίδιο φυτό συνυπάρχουν αρσενικά και θηλυκά άνθη. Τόσο τα αρσενικά όσο και τα θηλυκά άνθη παράγουν νέκταρ. Η γύρη που παράγουν τα κολοκύθια είναι σχετικά ογκώδης και κολλώδης, δυσκολεύοντας έτσι τους βομβίνους να συλλέξουν και να μεταφέρουν πίσω στη κυψέλη μεγάλες ποσότητες. Η ύπαρξη γύρης στα θηλυκά άνθη και η απογύμνωση του στήμονα από γύρη αποτελούν ένδειξη ότι οι βομβίνοι εργάζονται. Φτωχή επικονίαση έχει αποτέλεσμα μείωση της παραγωγής και ανάπτυξη παραμορφωμένων καρπών.
Καθώς η καλλιέργεια παράγει νέκταρ, η κυψέλη εφοδιάζεται μόνο με μία μικρή ποσότητα ζαχαρόνερου. Μάλιστα υπάρχει ο κίνδυνος να συσσωρευτούν στη κυψέλη μεγάλες ποσότητες από νέκταρ και η βομβίνοι την επόμενη μέρα να μην είναι πολύ δραστήριοι (διότι θα διαθέτουν αρκετή τροφή στη κυψέλη). Για το λόγο αυτό θα πρέπει όταν θα κλείνουν τα άνθη, να μην επιτρέπετε η έξοδος των βομβίνων από τη κυψέλη. Αντίθετα, επειδή δεν μπορούν να συλλέξουν αρκετή γύρη, θα πρέπει η κυψέλη να εφοδιάζεται καθημερινά με πρόσθετη γύρη. Μία κυψέλη με αρχικό πληθυσμό 50-60 εργατριών αρκεί για την κάλυψη 1 στρ.

Αγγούρι
Στο αγγούρι υπάρχουν δύο κατηγορίες ποικιλίων/υβριδίων. Η πρώτη κατηγορία είναι οι ποικιλίες ανάμικτης άνθησης. Στις ποικιλίες αυτές το φυτό είναι μόνοικο και δικλινές, δηλαδή παράγονται στο ίδιο φυτό αρσενικά και θηλυκά άνθη τα οποία σταυρογονιμοποιούνται.
Στη δεύτερη κατηγορία ανήκουν ποικιλίες καθ’ ολοκληρίαν θηλυκές. Οι ποικιλίες αυτές παράγουν μονάχα θηλυκά άνθη, τα οποία δίνουν καρπούς παρθενοκαρπικά, δηλαδή χωρίς γονιμοποίηση. Σε σπάνιες περιπτώσεις μπορεί να παραχθούν ελάχιστα αρσενικά άνθη. Στη κατηγορία αυτή υπάγονται οι πλειοψηφία των διαθέσιμων στην αγορά ποικιλιών/υβριδίων που καλλιεργούνται στο θερμοκήπιο.
Τα φυτά τις πρώτης κατηγορίας είναι αυτά που απαιτούν την ύπαρξη βομβίνων για την παραγωγή καρπού. Αντιθέτως οι ποικιλίες της δεύτερης κατηγορίας, όχι μόνο δεν επωφελούνται της παρουσίας βομβίνων, αλλά σε περίπτωση σταυρογονιμοποίσης από άλλες γειτονικές καλλιέργειες ή από το πολύ μικρό αριθμό αρσενικών ανθέων που μπορεί να παραχθούν, ο καρπός παρουσιάζει δυσμορφία.
Τα άνθη της αγγουριάς παράγουν νέκταρ, όχι όμως σε ποσότητες επαρκής για τη θρέψη των βομβίνων, για αυτό και θα πρέπει η κυψέλη να είναι εφοδιασμένη με ζαχαρόνερο. Η επίσκεψη των βομβίνων στα άνθη μαρτυράτε από την παρουσία κόκκων γύρης στα θηλυκά άνθη. Μία κυψέλη με αρχικό πληθυσμό 50-60 εργατριών καλύπτει 1,5 στρ.

Πεπόνι – Καρπούζι
Το πεπόνι και το καρπούζι διαθέτουν ερμαφρόδιτα και αρσενικά άνθη στο ίδιο φυτό. Τα άνθη παράγουν γύρη και νέκταρ, ωστόσο το νέκταρ που παράγουν δεν είναι αρκετό για να υποστηρίξη την ανάπτυξη του πληθυσμού της κυψέλης και είναι απαραίτητο στη κυψέλη να υπάρχει ζαχαρόνερο. Η επίσκεψη των βομβίνων στα ερμαφρόδιτα άνθη μπορεί να διαπιστωθεί από την παρουσία γύρης στο στίγμα. Μία κυψέλη με 50-60 εργάτριες μπορεί να χρησιμοποιηθεί για μία έκταση 1 στρέμματος.

Εχθροί – Ασθένειες

Συνήθως κατά τη χρήση βομβίνων δεν συναντάμε προβλήματα με εχθρούς και ασθένειες. Σε αυτό φυσικά συμβάλλει η παραγωγή της κυψέλης σε τεχνητές συνθήκες, αλλά και μετά που θα παραληφθεί από τον παραγωγό, τα μέτρα προστασίας που λαμβάνει για την κυψέλη (θέση, καθαριότητα χώρου κτλ).
Παρόλα αυτά οι βομβίνοι, όπως και κάθε άλλος ζωντανός οργανισμός, δύναται να προσβληθεί από διάφορους εχθρούς και ασθένειες.
Η γνωστή και από τις μέλισσες νοζεμίαση μπορεί να εμφανιστεί και στις κυψέλες των βομβίνων. Ωστόσο ενώ στις μέλισσες η ασθένεια προκαλείται από το πρωτόζωο Nosema apis, στους βομβίνους προκαλείται από το Nosema bombi. Μετά την προσβολή της κυψέλης, μέσα σε δύο μήνες έχει μολυνθεί το σύνολο του πληθυσμού. Η ασθένεια έχεις ως αποτέλεσμα τη σημαντική μείωση του πληθυσμού της κυψέλης (van der Steen).
Επίσης σε ορισμένες περιπτώσεις μπορεί να παρατηρηθεί προσβολή από ακάρεα (Εικόνα 6). Στη περίπτωση αυτή, αν η κυψέλη είναι δυνατή, σταδιακά θα ανακάμψει χωρίς τη λήψη άλλων μέτρων. Για να αποφύγουμε τέτοιες προσβολές είναι σημαντικό να λαμβάνουμε μέτρα που να αποτρέπουν την είσοδο άλλων εντόμων στη κυψέλη (βλ. Τοποθέτηση).

Εικόνα 6: Βομβίνος προσβεβλημένος από ακάρεα

Συμβατότητα με φυτοπροστατευτικά προϊόντα

Οι βομβίνοι, ως ζωντανοί οργανισμοί, επηρεάζονται από τα φυτοπροστατευτικά σκευάσματα που χρησιμοποιούνται για την προστασία της καλλιέργειας και κυρίως από τα εντομοκτόνα. Αποφασίζοντας κανείς να χρησιμοποιήσει βομβίνους θα πρέπει παράλληλα να περιορίσει τη χρήση χημικών φυτοπροστατευτικών σε αυτά που είναι συμβατά με τους βομβίνους. Ευτυχώς τα σκευάσματα που είναι συμβατά με τους βομβίνους είναι αρκετά και επαρκούν για την αποτελεσματική φυτοπροστασία της καλλιέργειας.
Λέγοντας ότι ένα σκεύασμα είναι συμβατό με τους βομβίνους δε σημαίνει ότι δεν τους βλάπτει, αλλά ότι η υπολειμματική δράση που έχει στους βομβίνους είναι μικρή και απομακρύνοντας την κυψέλη από το θερμοκήπιο για 1-3 ημέρες, αποφεύγουμε την έκθεση των βομβίνων στο σκεύασμα αυτό.
Στις ιστοσελίδες εταιριών εμπορίας ωφέλιμων εντόμων μπορεί κανείς να βρει λίστες με τη συμβατότητα διαφόρων δραστικών ουσιών και της χρήσης βομβίνων. Σε κάθε περίπτωση κατά τη διάρκεια οποιουδήποτε ψεκασμού θα πρέπει να λαμβάνονται κάποια μέτρα προστασίας των βομβίνων. Προσοχή πρέπει να δοθεί στο τρόπο εφαρμογή ενός σκευάσματος, καθώς μπορεί να επηρεάσει την υπολειμματική δράση του στους βομβίνους.
Όταν στο θερμοκήπιο προγραμματίζεται ψεκασμός συμβουλευόμαστε πάντα τη λίστα με την υπολειμματικότητα των δραστικών ουσιών που πρόκειται να χρησιμοποιηθούν. Κάποια σκευάσματα δεν μπορούν να χρησιμοποιηθούν καθόλου, άλλα απαιτούν την απουσία της κυψέλης για κάποιες ημέρες και με άλλα οι κυψέλες μπορούν να επιστρέψουν στο θερμοκήπιο μόλις το ψεκαστικό υγρό στεγνώσει. Αν και με ορισμένα σκευάσματα αρκεί η κάλυψη της κυψέλης, καλό είναι σε κάθε ψεκασμό οι κυψέλες να βγαίνουν εκτός θερμοκηπίου. Σε κάθε περίπτωση πριν από κάθε ψεκασμό κλείνουμε τη κυψέλη τουλάχιστον 2 ώρες πριν την έναρξη του ψεκασμού, ώστε να προλάβουν όλοι οι βομβίνοι να επιστρέψουν και να μπουν μέσα στην κυψέλη. Στη συνέχεια κλείνουμε τελείως τη κυψέλη (ούτε είσοδος, ούτε έξοδος) και εφόσον είναι απαραίτητο την απομακρύνουμε από το θερμοκήπιο. Διαφορετικά την καλύπτουμε ώστε να αποτρέψουμε την είσοδο ψεκαστικού υγρού από τις τρύπες αερισμού.
Προσοχή όμως, σε περίπτωση ψεκασμού με νεφελοψεκαστήρα (είτε θερμό, είτε ψυχρό) η κυψέλη πρέπει πάντα να απομακρύνεται από το θερμοκήπιο, ανεξάρτητα με το σκεύασμα που χρησιμοποιούμε, ακόμη και αν πρόκειται για διαφυλλική λίπανση.
Αν χρησιμοποιούμε πολλές δραστικές που έχουν κάποιες επιπτώσεις στους βομβίνους, ή πραγματοποιούμε συχνούς ψεκασμούς (ανά 7-10 ημέρες), τότε στο χρόνο που αναφέρεται για τις δραστικές ουσίες αυτές να μένουν έξω οι βομβίνοι, προσθέτουμε μία ημέρα. Αν ο χρόνος που οι βομβίνοι θα μείνουν εκτός θερμοκηπίου είναι 3 ή περισσότερες ημέρες, τους ταΐζουμε με γύρη (μία κουταλιά του γλυκού γεμάτη είναι αρκετή).

Γιατί βομβίνοι;

Πολλοί διερωτώνται γιατί οι βομβίνοι προτιμώνται έναντι των μελισσών στα θερμοκήπια. Παρακάτω αναφέρονται ορισμένοι λόγοι για τους οποίους οι βομβίνοι είναι κατάλληλοι για χρήση σε θερμοκηπιακές καλλιέργειες και γιατί οι μέλισσες είναι ακατάλληλες.
1. Οι βομβίνοι δεν είναι επιθετικοί. Πολύ σπάνια θα φτάσουν στο σημείο να τσιμπήσουν κάποιον εργαζόμενο. Αντίθετα οι μέλισσες γίνονται νευρικές όταν ο καιρός είναι κακός, έχει συννεφιά, βρέχει ή υπάρχει πολύς θόρυβος. Αν και δεν επιτίθενται αν δεν ενοχληθούν, τα όρια ανοχής τους είναι μικρότερα σε σχέση με των βομβίνων.
2. Οι μέλισσες στέλνουν εργάτριες ανιχνεύτριες για ανίχνευση της περιοχής και εύρεσης τροφής. Οι ανιχνεύτριες επιστρέφουν στην κυψέλη και πληροφορούν τις υπόλοιπες εργάτριες για τις θέσεις στις οποίες βρήκαν τροφή. Στη συνέχεια οι εργάτριες πηγαίνουν στην περιοχή αυτή και συλλέγουν τροφή. Η απόσταση που καλύπτουν οι μέλισσες για την αναζήτηση τροφής φτάνει μέχρι και τα 3km. Έτσι είναι πολύ πιθανό οι μέλισσες μίας κυψέλης εγκατεστημένης σε θερμοκήπιο να τρέφονται τελικά έξω από το θερμοκήπιο. Αντίθετα οι βομβίνοι δεν απομακρύνονται πάνω από 100-150m, σε ακραίες περιπτώσεις 200m από την κυψέλη. Επίσης, ακόμη και κάποια εργάτρια να βρει τροφή και να τρέφεται έξω από το θερμοκήπιο, δεν μπορεί να μεταδώσει την πληροφορία αυτή στις υπόλοιπες εργάτριες και να την ακολουθήσουν έξω.
3. Οι βομβίνοι πετάνε ακόμη και σε θερμοκρασίες 5oC και σε χαμηλή ένταση φωτισμού, αντίθετα οι μέλισσες σε θερμοκρασίες ακόμη και 10oC παραμένουν στις κυψέλες τους.
4. Οι βομβίνοι όταν τρέφονται στα άνθη δονούν το σώμα τους. Αυτή η δόνηση, σε συνδυασμό και με το μέγεθος τους, είναι επιθυμητή για τη γονιμοποίηση κάποιοων ανθέων.

Ερωτήσεις – Απαντήσεις

Ερ.: Τι να κάνω για να μη με τσιμπήσουν;
Απ.: Οι βομβίνοι έλκονται από το μπλε χρώμα και τα αρώματα, οπότε απέφυγε ρούχα τέτοιου χρώματος και τη χρήση κολονιών και αρωμάτων όταν εργάζεσαι με τους βομβίνους. Ακόμη όμως και αν έρθουν προς τα εσένα και καθίσουν πάνω σου, μην πανικοβληθείς. Οι βομβίνοι δεν επιτίθενται αν δεν ενοχληθούν έντονα. Φυσικά μην αφήσετε να μπουν μέσα στα ρούχα, στα μαλλιά ή στα γένια, διότι θα πανικοβληθούν και τότε θα τσιμπήσουν.

Ερ.: Τι κάνω αν με τσιμπήσουν βομβίνοι;
Απ.: Ότι και στην περίπτωση που σε τσιμπήσουν μέλισσες. Εφαρμόζεις άμεσα αμμωνία ή άλλο κατάλληλο σκεύασμα και κρύα κομπρέσα για να αποφύγεις το πρήξιμο. Οι βομβίνοι όταν τσιμπούν δεν αφήνουν το κεντρί τους πάνω σου. Αν παρατηρήσεις συμπτώματα αλλεργικής αντίδρασης1,  ενημέρωσε το ΕΚΑΒ (166).

Ερ.: Είμαι αλλεργικός στις μέλισσες, είμαι και στους βομβίνους;
Απ.: Όχι απαραίτητα, αλλά καλό είναι να προσέχεις. Το δηλητήριο του βομβίνου δεν είναι ίδιο με αυτό της μέλισσας, ομοιάζουν ωστόσο αρκετά και είναι αρκετά πιθανό τσίμπημα από βομβίνο σε άτομο αλλεργικό στις μέλισσες να προκαλέσει αλλεργική αντίδραση. Αντίστοιχα ένα άτομο το οποίο δεν έχει αλλεργία στο τσίμπημα της μέλισσας, είναι πιθανό να έχει αλλεργία στο τσίμπημα του βομβίνου (Stapel S.O. et al., 1998).

Ερ.: Τι θα συμβεί αν βάλω περισσότερους βομβίνους από όσο πρέπει;
Απ.: Αν η παραγωγή γύρης από την καλλιέργεια δεν είναι αρκετή για να υποστήριξη τις ανάγκες των βομβίνων, τότε θα πρέπει να παρασχεθεί στην κυψέλη γύρη. Στην καλλιέργεια της φράουλας έχει επίσης παρατηρηθεί παραμόρφωση καρπών. Όταν οι βομβίνοι είναι σε καλλιέργεια φράουλας σε θερμοκήπιο και η γύρη που συλλέγουν δεν επαρκή, δωνούν πολύ έντονα τα άνθη και τα τραυματίζουν. Έτσι παρατηρούνται παραμορφωμένοι καρποί, ορισμένες φορές με μαύρα στίγματα.

Ερ.: Το μέλι των βομβίνων τρώγεται;
Απ.: Οι βομβίνοι δεν παράγουν μέλι. Οι μέλισσες παράγουν μέλι ως απόθεμα τροφής για τη διάρκεια του χειμώνα, οπότε και δεν υπάρχει διαθέσιμη τροφή στη φύση. Η κυψέλη των βομβίνων όμως το χειμώνα διαλύεται, οπότε δεν υπάρχει ανάγκη αποθήκευσης τροφής και συνεπώς παραγωγής μελιού.

Ερ.: Όταν πάω να γεμίσω το δοχείο με το ζαχαρόνερο βλέπω πολλά άλλα έντομα. Είναι πρόβλημα αυτό;
Απ.: Όσο τα ξένα έντομα είναι εκτός κυψέλης, δεν ενοχλούν τους βομβίνους, οπότε δε δημιουργείται πρόβλημα. Πολλά έντομα προσελκύονται από το ζαχαρόνερο. Είναι φυσιολογικό σε κάποιες περιπτώσεις να βλέπουμε στο σημείο αυτό πλήθος ξένων εντόμων.

Ερ.: Αφού οι βομβίνοι πέφτουν σε διάπαυση το χειμώνα και οι βασίλισσες ξυπνάνε την άνοιξη, πως μπορώ και έχω νέες κυψέλες μέσα στο χειμώνα;
Απ.: Οι εταιρίες που παράγουν τις κυψέλες αναπαράγουν τις βασίλισσες σε τεχνητές συνθήκες. Επίσης για να μειώσουν το χρόνο της διάπαυσης, ώστε να μπορούν να κάνουν καλύτερο προγραμματισμό της παραγωγής τους, διακόπτουν τεχνητά τη διάπαυση διαμορφώνοντας κατάλληλες συνθήκες στο θάλαμο διάπαυσης της βασίλισσας.

Ερ.: Γιατί μία κυψέλη αντέχει μόνο για 2 μήνες ενώ στη φύση αντέχει από την άνοιξη ως το φθινόπωρο;
Απ.: Δύο μήνες είναι η εμπορική διάρκεια ζωής της κυψέλης. Πέρα από το χρονικό όριο των 1,5-2 μηνών, η κυψέλη συνεχίζει τη λειτουργία της για 1-2 επιπλέον μήνες, με μειωμένο ωστόσο πληθυσμό και συνεπώς μειωμένη χρησιμότητα στον παραγωγό. Επίσης, λόγω της τεχνητής διακοπής της διάπαυσης της βασίλισσας, αυτή έχει μικρότερο χρόνο ζωής.

Βιβλιογραφία

1. Anonymous, Bumble bee, Wikipedia,  http://en.wikipedia.org/w/index.php?oldid=470260081, Last accessed 17/01/2012
2. Anonymous, www.bumblebee.org, Last accessed 25/01/2012
3. Anonymous, http://www.koppert.com/pollination/, Last accessed 25/01/2012
4. Ολύμπιος Χ., 2001, Η τεχνική της καλλιέργειας των κηπευτικών στα θερμοκήπια, Εκδ. Αθ. Σταμούλης
5. Καραπάνος Ι., Πάσσαμ Χ.Κ., Ολύμπιος Χ., Ακουμιανάκης Κ., Αλεξόπουλος Α., 2004, Εποχιακή μεταβολή της βιωσιμότητας και παραγωγής της γύρης στην τομάτα θερμοκηπίου (Lycopersicon esculentum Mill), Πρακτικά 21ου Συνεδρίου της Ελληνικής Εταιρείας της Επιστημής των Οπωροκηπευτικών, σελ. 77-80
6. van der Steen J.M. Josef and Donders Jeroen, Infection routes of Nosema bombi in Bombus terrestris, Applied Plant Research, Wageningen UR.
7. Prys-Jones, O. E. and Corbet, S. A. (1987, 1991). Bumblebees. Cambridge University Press.
8. Stapel SO, Waanders-Lijster de Raadt J., van Toorenenbergen AW, de Groot H., 1998, Allergy to bumblebee and honeybee venom, Allergy 1998: 53: 769-777

URL: https://sites.google.com/site/kpeponakis/arthra-1/oi-bombinoi
Τελευταία ημερομηνία τροποποίησης: 08 Αυγούστου 2012

Αποποίηση ευθύνης: Οι πληροφορίες που παρέχονται εδώ είναι κατά τη γνώση του συγγραφέα σωστές και ακριβείς. Βασίζονται στην εμπειρία του γράφοντος ή στην υπάρχουσα βιβλιογραφία. Ο συγγραφέας δεν ευθύνεται για την κακή εφαρμογή των όσων αναφέρονται εδώ.

Η Eικόνα 1, αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία των van der Steen J.M. Josef and Donders Jeroen
Η Εικόνα 2, αποτελεί πνευματική ιδιοκτησία των Prys-Jones, O. E. and Corbet, S. A.
Το έργο με τίτλο “Οι βομβίνοι στο θερμοκήπιο” από τον δημιουργό Πεπονάκης Κωνσταντίνος διατίθεται με την άδεια Creative Commons Αναφορά Δημιουργού-Μη Εμπορική Χρήση-Όχι Παράγωγα Έργα 3.0 Μη εισαγόμενο.